Hanes Bryn y Beili

Llinell Amser Bailey Hill

Ffurfiwyd Bryn y Beili yn ystod oes yr iâ dros 10,000 o flynyddoedd yn ôl; cyfnod hanes sydd fel arfer yn cael ei ystyried fel diwedd Oes y Cerrig. Mae rhywfaint o dystiolaeth o aneddiadau dynol yn ardal yr Wyddgrug yn ystod Oes yr Efydd (a ddechreuodd tua 1700 CC). Cafwyd rhai arteffactau hen iawn yn ardal yr Wyddgrug, gan gynnwys y Fantell Aur enwog a gleiniau gwefr, yn dyddio o 1900-1600 CC, a ddarganfuwyd yn 1833. Sefydlwyd caerau mawr yn Oes yr Haearn (tua 1200 CC ymlaen) ar y tir uchel o gwmpas yr Wyddgrug (ar Fryniau Clwyd) ac yn Nyffryn Alun, ond nid hyd y gwyddom ar Fryn y Beili.

Cyrhaeddodd y Rhufeiniaid Brydain ym 43 OC a’r gred yw y daethant i Gymru erbyn 48 OC. Yno cawsant lwythau Celtaidd yn siarad Brythoneg. Y Deceangli oedd yn byw yn ac yn rheoli’r hyn a alwn heddiw’n Ogledd Cymru ac, yn ôl pob tebyg, fe fyddai’r Bryn yn eu tiriogaeth hwy. Yr Ordofigiaid oedd yn byw ar y tiroedd tua’r de (Canolbarth Cymru heddiw).

Yn ystod eu goresgyniad milwrol maith, bu’r Rhufeiniaid yn cloddio’n helaeth i’r gogledd ac i’r de o’r Wyddgrug. Aeth y Rhufeiniaid o Gymru o’r diwedd tua’r flwyddyn 383. Hyd yma ni chafwyd unrhyw olion Rhufeinig yn yr Wyddgrug ond mae ‘Tour of Wales’ enwog Thomas Pennant (a gyhoeddwyd yn niwedd y ddeunawfed ganrif) yn sôn am gael hyd i ddarn arian Rhufeinig (yr Ymerawdwr Vespasian, 69-78 OC) ar Fryn y Beili.

Yn y cyfnodau ôl-Rufeinig a Chanoloesol cynnar, ymddangosodd teyrnasoedd Gwynedd a Phowys. I’r dwyrain, yr ochr draw i Glawdd Wad a Chlawdd Offa (tua’r 8fed ganrif), daeth Mersia’n rhanbarth Sacsonaidd mawr a chryf yn Lloegr.

Erbyn yr 11eg ganrif ddiweddar, roedd y rhan hon o Ogledd Cymru dan reolaeth teyrnas ganoloesol Powys, ond roedd hefyd yn agos at rannau mwyaf dwyreiniol teyrnas Gwynedd – ac fe gyfunodd y ddwy i amddiffyn y ffin rhwng Powys a Mersia. Yn y pen draw, daeth Gruffydd ap Llywelyn i reoli’r ddwy, a mwy, sef Cymru gyfan mewn gwirionedd am 7 mlynedd (1055-1063). Ar ôl iddo farw, ymosododd Mersia fwy ar Gymru.

Yna penderfynodd y Normaniaid, yn awyddus i ‘ehangu’ allan o Ffrainc, ymosod ar Loegr Sacsonaidd, gan oresgyn de Lloegr ym mrwydr Hastings yn 1066. Caiff ei ddweud yn aml y cafodd Lloegr ei ‘gorchfygu mewn diwrnod’ ond, mewn gwirionedd, gwrthwynebodd rhanbarthau Eingl-Sacsonaidd Lloegr y Normaniaid (weithiau gyda chymorth y Cymry). Fodd bynnag, roedd y Normaniaid yn filain, ac roedd yr ‘erlid’ dinistriol iawn ar ogledd Lloegr (1069-70) – lladdwyd rhyw 100,000 o bobl rhwng Caer ac arfordir Cleveland – yn rhybudd garw i bawb.

Erbyn diwedd yr 11eg / dechrau’r 12fed ganrif, roedd y Normaniaid yn ymwthio tua’r gorllewin i ororau isel Cymru (gan gynnwys Dyffryn Alun). Serch hynny, daliodd rheolwyr y Cymry i wrthsefyll ‘y Ffrancod’ (fel y galwai croniclau’r Cymry hwy) a’u disgynyddion yn ddewr. Medrodd Cymru gadw llawer o annibyniaeth – am 200 mlynedd – hyd 1282. Safodd Castell yr Wyddgrug yno felly drwy Ryfeloedd y Rhosynnau (Iorciaid yn erbyn Lancastriaid) gyda’r Wyddgrug ar ochr y Lancastriaid. Eto, yn ddiweddarach fyth, drwy Ryfel Cartref Lloegr (y Brenin yn erbyn y Senedd) a ymledodd hefyd i Gymru, pan oedd llawer o Gymru ar ochr y Brenin.
Yr 8fed Ganrif Codi Clawdd Wad tua milltir o’r Bryn – rhwystr ffisegol mawr, gyda Chlawdd Offa gerllaw – rhwng y Cymry a’r Saeson oedd byth a hefyd yn rhyfela.
1055-1056 Gruffydd ap Llywelyn yn rheoli Cymru gyfan am 7 mlynedd; ar ôl ei farwolaeth daw Cymru dan bwysau cynyddol arglwyddi’r Mers i’r dwyrain. Mae’r Bryn yn sefyll yng nghwmwd Ystrad Alun, ar yr ymyl gogleddol teyrnas Powys.
1066 Gwilym Goncwerwr yn croesi’r Sianel ac, ar ôl ennill Brwydr Hastings a threchu Harold, daw’n Frenin Lloegr a symud tua’r gogledd gyda grym mawr a chodi llawer o gestyll./td>
1086 Nid yw’r Wyddgrug yn ymddangos yn Llyfr Dydd y Farn ond mae tyddynnod lleol fel Croesesgob, Broncoed a Gwysanau.
tua 1086 -1128 Y Normaniaid, wrth symud i ororau Cymru, yn sefydlu Tomen Normanaidd a Chastel Beili a threfgordd newydd yr Wyddgrug.
1101 Iarll Hugh d’Avranches yn rhoi ystadau, gan gynnwys Bryn y Beili, i Hugh Fitz Norman, Barwn yr Wyddgrug a Phenarlâg.
1135
1146 Owain Gwynedd yn cipio Castell yr Wyddgrug.
1156 Robert I yn cipio Castell yr Wyddgrug
1199 Llewelyn ap Iorwerth yn cipio’r castell a’i ddal hyd ei farwolaeth yn 1240.
1241 Dafydd ap Owain yn dychwelyd y castell i Harri II. Trwsio’r castell am £40 ac mae’n dod yn ‘Gadarnle Brenhinol’.
1245 Dafydd ap Llewelyn yn cipio’r castell, ond yn cael ei orchfygu yn 1246 gan Roger de Munthaut II.
1256 Llewelyn ap Gruffudd yn cipio ac yn dinistrio’r castell.
1277 – 1284 Ymgyrchoedd Iorwerth I yn erbyn Llewelyn ap Gruffydd yn dod i ben gyda Statud Rhuddlan 1284. Yn ystod y cyfnod hwn mae Edward I yn datblygu cestyll mawr iawn yn y Fflint, Caernarfon, Conwy, Rhuddlan, Biwmares a Harlech.
1277 Trwy Gytundeb Aberconwy, Iorwerth I yn cael Castell Beili’r Wyddgrug yn ôl ac yn gosod Roger de Munthaut III yn yr Wyddgrug.
1282 Dafydd ap Gruffydd yn cipio Castell yr Wyddgrug (ac mae’n annhebygol yr ailgodwyd y castell fyth ar ôl hynny).
1329 Ar farwolaeth y Munthaut (Montalt) olaf, trosglwyddodd ystadau Arglwyddiaeth yr Wyddgrug a Phenarlâg i William Montague, Iarll Caersallog cyntaf.
1399 Gyda dienyddio William de Montacute, Iarll Caersallog, am frad, caiff y tiroedd eu dal gan Goron Lloegr ac, yn 1437, eu trosglwyddo i deulu Stanley, Ieirll Derby sy’n eu dal hyd 1651.
1642 - 1648
Y 15fed Ganrif Castell yr Wyddgrug yn dal i weithredu ar ryw lun i’r 15fed ganrif.
1642 i 1648 Rhyfel Cartref Lloegr yn ymledu i Gymru. Nid oedd yr Wyddgrug dan warchae ond dioddefodd ysgarmesau rhwng cefnogwyr y Senedd a’r Brenin wrth i’r ddwy fyddin fynd drwy’r dref ar eu ffordd i warchaeau yn Rhuthun, Penarlâg neu Gaer.
1729 Thomas Swymmer Champneys, yn 4 oed, yn etifeddu ystâd oedd yn cynnwys Bryn y Beili.
1778-83 Thomas Pennant (bonheddwr o Sir y Fflint) yn cyhoeddi ei ‘Tour of Wales’, sy’n cynnwys hanes ymweliad â Bryn y Beili a’r Wyddgrug. Mae’n sôn y darganfuwyd darn aur gyda phen Vespasian (Ymerawdwr Rhufeinig 69-78 OC) yno; a bod “toreth o esgyrn, rhai dynol” ynghyd ag “ychen, defaid, ceffylau, a thyrchod”, a “gweddillion cyrn ceirw ac iyrchod” i’w cael “ar un ochr i’r buarth uchaf”. (Pennant, T – ‘Tour of Wales’ 1778, Rhan 1).
1792 Plannu coed ar lethrau Bryn y Beili, sy’n noeth gan mwyaf, a chodi clawdd i amgáu’r bryn. Codi bwthyn Gothig hefyd ar yr ochr ddwyreiniol.
1780au-90au Darlunio ‘Bryn y Castell’ yn yr Wyddgrug, gan lawer o dirlunwyr – Moses Griffiths, Warwick Smith, John Ingelby, Edward Pugh.
1801 Gwerthu ystadau Swymmer Champneys trwy arwerthiant i dalu dyledion. Ni chaiff Bryn y Beili ei werthu.
1809 Yr Arglwydd Mostyn yn prynu Bryn y Beili am £15,000; roedd ei ferch Charlotte wedi priodi Thomas Swymmer Champneys yn 1792.
1828 Codi Capel Cymraeg y Methodistiaid Wesleaidd ar ymyl de-orllewinol y bryn, ar dir a roddwyd gan Syr Thomas Mostyn, fel ymateb i ymweliadau John Wesley i bregethu yn yr Wyddgrug yn 1750, ‘51, ‘52.
1833 Hanner milltir i’r dwyrain o’r Bryn, darganfod ‘Mantell Aur yr Wyddgrug’ a gleiniau gwefr (1900-1600 CC) mewn twmpath bach.
1830 - 1870
1800au Cymdeithasau Llesiant yr Wyddgrug.
1848 - 49
1851
1868 - 1870
1871 Breinio’r tir a brynwyd yn enw Bwrdd Lleol yr Wyddgrug a chynnal Cyngerdd Agoriadol Mawreddog. (Disodlwyd y Bwrdd Lleol wedyn gan Gyngor Dosbarth Trefol yr Wyddgrug pan ffurfiwyd hwnnw yn 1894.)
1871 Ymweliad Edward Kemp. Y cyngor lleol yn comisiynu’r cynlluniwr gerddi adnabyddus i roi cyngor ar wella Bryn y Beili fel parc cyhoeddus.
1873 Cynnal yr Eisteddfod Genedlaethol ar Fryn y Beili, a’i mynychu gan William Ewart Gladstone, y Prif Weinidog ar y pryd hynny.
1902 Plannu Derwen y Coroni (ar adeg coroni Iorwerth VII) gan Mrs Beresford.
1920 CDT yr Wyddgrug yn cynllunio’r parc yn ffurfiol, sefydlu cwrt tennis ar y beili allanol, a chodi’r adwyau presennol.
1922 Codi cylch cerrig yr Orsedd ar y Bryn; a pheth gwrthdystio yn erbyn ychwanegu’r nodwedd newydd at safle hanesyddol.
1923 Cynnal Eisteddfod Genedlaethol Cymru yn yr Wyddgrug, gyda defodau ar Fryn y Beili.
1925 Codi’r Senotaff.
1940? Codi uned Ysbyty Neilltuo ar safle presennol y buarth chwarae.
1984 Darganfod rhannau o ysgerbydau dynol ‘hen’, dan wrych (maent bellach yng ngofal Aura Leisure and Libraries Ltd).
2007
2010 Cynnal Gŵyl Bryn y Beili am y tro cyntaf.
2012
2013 Cyngor Tref yr Wyddgrug yn prydlesu Porthdy’r Ceidwad gan Gyngor Sir y Fflint.
2018 Dyfarnu arian y Loteri ar y cyd rhwng Cyngor Sir y Fflint, Cyngor Tref yr Wyddgrug a Ffrindiau Bryn y Beili i ddatblygu Bryn y Beili er lles tref yr Wyddgrug a hybu twristiaeth i’r dref.
2018-19 Ffurfio elusen gofrestredig newydd ‘Friends of Bailey Hill / Ffrindiau Bryn y Beili’ – a’r Ffrindiau’n cadw cyswllt agos â’r cynghorau lleol ynghylch Prosiect sylweddol £1.3M i wella’r parc.
2020 Gwaith adeiladu yn dechrau i wella’r parc a’i gyfleusterau’n sylweddol – prosiect £1.3M (wedi ei ariannu gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri a chymhorthwyr grantiau eraill).